У штодзённым уяўленні Спарта – ідэалізаванае грамадства мускулістых герояў. Давайце разбірацца, ці так гэта? Калі да, то праз што трэба было прайсці, каб стаць сапраўдным грамадзянінам Лаконіі, дзяржавы спартанцаў?

Першае пытанне: а скінулі б мяне ў цясніну, калі ў маленстве я быў бы кволым? Не, спартанцы ніколі не кідалі фізічна слабых немаўлятаў у цясніну. Навуковец Афінскага ўніверсітэта Теадорас Піціос даўно аспрэчыў гэты міф. У раёне цясніны археолагі праводзілі археалагічныя раскопкі. Вынікі дазволілі ачысціць старажытных спартанцаў ад страшных абвінавачванняў. Пасля пяцігадовых аналізаў чалавечых рэштакаў цясніны, навукоўцы выявілі, што сярод памерлых толькі юнакі і сталыя мужчыны ад 18 да 35 гадоў. На гэтым месцы каралі смерцю палонных і злачынцаў.

З суровымі выпрабаваннямі Спарты вы сутыкнецеся адразу пасля нараджэння – ваша люлечная будзе жудасна нязручная. Як толькі споўніцца сем гадоў, вас пашлюць у лагер і прызначаць у агелу – «зграю». Усталёўка спартанскага выхавання – гэта не зрабіць магутнага байца, а прывіць пачуццё калектывізму. Да канца жыцця прыйдзецца знаходзіцца ў калектыве мінімум з пятнаццаці чалавек. Калі споўніцца дванаццаць, вы атрымаеце першы падарунак ад дзяржавы – плашч, ваша адзіная адзежа – да дванаццаці гадоў дзеці ходзяць голыя. Але нягледзячы на гэта, займацца спортам і ратнай справай у лагеры ўсё адно прыйдзецца голым. Ложак трэба зрабіць самім з рачнога трыснёга, які прыйдзецца рваць голымі рукамі. Калі вы досыць кемлівы, то скарыстаецеся крапівой, каб яна апякала і сагравала пад час сна. Кожны дзень вас чакаюць інтэнсіўныя фізічныя трэніроўкі, урокі валодання мячом, кап’ём, шчытом. Адукацыя мінімальная – чытаць і пісаць, але ніякіх навук, мастацтва і рамёстваў.

Ежа? Забудзьце. Прывучванне да пастаяннага пачуццю голаду пачынаецца з ранняга дзяцінства. Зразумела, без ежы не пакінуць, але гэта будзе бедная ежа. Трэба сваімі сіламі змагацца з пазбаўленнямі і стаць бясстрашнымі і хітраватымі, каб знайсці сабе пражытак – крадзяжом, разбоем, а то і забойствам. Гэта зусім не злачынства, такі педагагічны метад вітаўся ў спартанскім грамадстве. Аднак калі вас зловяць, без літасці паб’юць бізуном як нікуды не вартага злодзея.

З вольнага часу ёсць толькі Кріптыя, апішам яе цытатай:

Калі вы пасталелі, скончылі ваенны дзіцячы лагер і засталіся ў жывых, то палова шляху ўжо ў мінулым. Вы сталі грамадзянінам Лаконіі, але сапраўдным спартанцам – яшчэ не. Ваенныя паходы – адзіны спосаб адпачыць ад бясконцых трэніровак.

Выбару ў вас няма, іншыя прафесіі ў Спарце забаронены – гэта вядзе да сацыяльнай няроўнасці і матэрыяльнаму расслаенню, што супярэчыць маналітнаму прынцыпу Спарты – цэласнасць калектыва. Гаспадаркай, гандлем і наогул усім, акрамя вайны, зараблялі ілоты, заняволеныя жыхары вобласці Месенія. У адрозненне ад класічнага антычнага рабства, ілот меў зямлю, скаціну і сям’ю, вёў самастойную гаспадарку, але аддаваў спартанскай абшчыне вызначаную частку. Але прадаць зямлю ці дом нельга – усё пад уладай дзяржавы.

Кожнаму грамадзяніну належыў маёнтак, які па раскошы не адрозніваўся ад іншых, бо раскошы наогул не было.

Яшчэ адной адметнай рысай спартанскага ладу было агульнае харчаванне. У вас няма права харчавацца дома, толькі ў «абедзенных клубах», «сісітыях». Прынцып просты – вы прыносіце ежу ў агульны збор, потым з’ядаеце за агульным сталом. Грамадскія сталовыя выдатна ўраўноўвалі грамадзян. Тут жыццё чалавека залежыць ад меркавання навакольных – усе строга наглядалі адзін за адным.

Ураўнілаўка Спарты прывяла да стану пастаяннага заняпаду. Нават маёмасць была збольшага агульнай: можна залезці ў суседні свіран ці дом і ўзяць, што заўгодна, толькі калі гэта не было неабходна для жыцця гаспадароў.

Лад жыцця спартанскіх жанчын расцэньваўся ў астатняй Грэцыі як штосьці анамальнае. Грэчаскія полісы цалкам былі грамадствамі мужчын. Арыстоцель апісваў жанчын як маральна, інтэлектуальна і фізічна непаўнавартасных у параўнанні з мужчынамі. Грэкі ўяўлялі спартанак амаральнымі і некіравальнымі, якія нават камандуюць мужамі. Калі ва ўсёй Грэцыі сям’я з’яўлялася ячэйкай грамадства, то законы Спарты імкнуліся ва ўсім зменшыць значнасць сям’і. Спартанская ідэалогія калектывізму закранала і жанчын, а значыць, жанчына лічылася паўнавартаснай асобай. Гэтага і не магла ўсвядоміць астатняя Грэцыя.

Маладыя спартанкі не сядзелі пад замком у чаканні замужжа. Як і хлопчыкаў, іх падзялялі на атрады, яны праходзілі спартыўную падрыхтоўку, трэніраваліся ў алімпійскіх відах спорту. Вастрыню трэніроўкам дадавала тое, што маладыя людзі абодвух полаў спаборнічалі на вачах адзін у аднаго аголеныя. На святах голыя юнакі і дзяўчыны танцавалі, праводзілі ўрачыстыя спаборніцства. Старажытныя грэкі лічылі галізну адным з сваіх адрозненняў ад варвараў. Тым не менш ва усёй Грэцыі гэта тычылася толькі мужчын, а не жанчын. Грэчаскія жанчыны хадзілі з галавы да ног нясмела ўхутаныя ў аморфныя адзення. У манеры спартанак адкрыта агаляцца шмат хто ў Грэцыі бачыў адну распуснасць. Акрамя таго, спартанскім жанчынам унушаўся добрапрыстойны склад думак, разуменне, што і яны могуць далучыцца да адвагі і пашану.

Дзякуючы выхаванню спартанкі былі адважнымі і бойкімі на язык, што адчувалі на сабе мужы. Спартанкі вольна апавяшчалі свае думкі і паводзілі сябе незалежна. І калі грэкі глядзелі на падобнае з здзіўленнем, то спартанцы лічылі натуральным, што жанчыны ўключаліся ў жыццё дзяржавы.

І, нарэшце, каб стаць сапраўдным спартанцам, трэба памерці героем. Пасля вядомай баталіі пры Фермапілах загінулі ўслаўленыя 300 спартанцаў. У жывых засталося два спартанскіх ваяра: першага паслалі як ганца, а другі да пачатку бітвы захварэў і не змог ваяваць. Але спартанец, які пакінуў поле бою і збег, не мог атрымаць памілаванне, ён станавіўся ізгоем. Першы выжыўшы павесіўся ад ганьбы, другі знайшоў смерць праз год у іншый вайне. Аднак спартанцы лічылі, што ніякія подзвігі ці гераічная смерць не могуць змыць ганебнае таўро баязліўца.